نقش موقعیت مکانی در کیفیت زندگی ساکنان مسکن مهر
مسکن یکی از نیازهای اساسی انسان است و با افزایش جمعیت جهانی، تقاضا برای مسکن نیز افزایش یافته است. در بسیاری از کشورها، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، تأمین مسکن ارزان قیمت برای افراد کم‌درآمد به یکی از چالش‌های اساسی تبدیل شده است. ایران نیز با توجه به افزایش جمعیت و روند سریع شهرنشینی، با مشکلات مشابهی مواجه بوده و پروژه‌های مختلفی را برای تامین مسکن ارزان قیمت اجرا کرده است. یکی از این پروژه‌ها، طرح مسکن مهر است که از سال ۱۳۸۶ آغاز شد و هدف آن تأمین مسکن برای اقشار کم‌درآمد بود. این پژوهش به ارزیابی نقاط قوت و ضعف پروژه‌های مسکن مهر در ایران از منظر کیفیت معماری و مسائل اجتماعی-اقتصادی می‌پردازد.
به منظور ارزیابی، شهرهای مختلفی مانند سروستان، آباده، نورآباد، فیروزآباد، هشتگرد، زاهدان، تبریز، هادیشهر، مرند، زنجان، یزد و نطنز مورد بررسی قرار گرفته‌اند. تحلیل‌ها بر مبنای موقعیت مکانی، دسترسی، ایمنی، امنیت، فضاهای باز عمومی، فعالیت‌های تفریحی و طرح‌بندی واحدهای مسکونی انجام شده است. تأمین مسکن یکی از مهم‌ترین چالش‌های کشورهای در حال توسعه است. در ایران، با توجه به افزایش جمعیت و روند شهرنشینی سریع، مسئله مسکن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این موضوع پس از انقلاب اسلامی و با رشد روزافزون مهاجرت به شهرها شدت بیشتری یافت.
تجربه جهانی مسکن ارزان‌قیمت
سیاست‌های مختلفی برای مقابله با این مشکل طراحی شد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها پروژه مسکن مهر بود. این طرح که با هدف تأمین مسکن برای اقشار کم‌درآمد اجرایی شد، تلاش داشت تا با حذف هزینه زمین و ارائه وام‌های کم‌بهره، دسترسی به مسکن را برای این قشر از جامعه فراهم کند. با وجود این، بسیاری از پروژه‌های مسکن مهر با مشکلات و چالش‌هایی در زمینه‌های کیفیت ساخت، موقعیت مکانی و عدم هماهنگی با نیازهای فرهنگی و اقلیمی مواجه شدند. مسکن ارزان قیمت، نوعی مسکن است که توسط دولت‌ها یا نهادهای عمومی با هدف تامین نیازهای مسکن افراد کم‌درآمد طراحی و ساخته می‌شود.
بسیاری از کشورها در دنیا برنامه‌هایی مشابه برای ساخت مسکن ارزان قیمت داشته‌اند. به عنوان مثال، ترکیه با طرح‌های مسکن اجتماعی “توکی” یا چین با سیاست‌های مسکن اجتماعی خود، سعی در برطرف کردن نیازهای مسکن داشته‌اند. با این حال، مشکلاتی مانند کمبود امکانات زیرساختی، عدم توجه به نیازهای فرهنگی و اجتماعی ساکنین و ضعف در کیفیت ساخت، برخی از چالش‌های مشترک این پروژه‌ها بوده است. مطالعات پیشین نشان می‌دهد که اغلب پروژه‌های مسکن اجتماعی در کشورهای در حال توسعه به دلیل تأکید بر کاهش هزینه‌ها، با مشکلاتی از قبیل کیفیت پایین ساخت و عدم تطابق با نیازهای محلی مواجه بوده‌اند.
چالش‌های کیفی و فرهنگی در پروژه‌های مسکن مهر
تحقیقات محلی با استفاده از تحلیل فیزیکی و مرور ادبیات، به بررسی پروژه‌های مسکن مهر در شهرهای منتخب ایران پرداخته است. روش‌های مورد استفاده شامل بررسی میدانی، تحلیل پرسشنامه‌های جمع‌آوری شده از ساکنان این پروژه‌ها، و همچنین مطالعه مقالات و منابع علمی موجود است. ارزیابی‌ها بر مبنای معیارهایی چون دسترسی به خدمات شهری، ایمنی ساختمان‌ها، وجود فضاهای عمومی و تفریحی و تناسب طرح‌های معماری با فرهنگ و اقلیم منطقه انجام شده است. پروژه‌های مسکن مهر بسته به موقعیت مکانی آن‌ها، تفاوت‌های مهمی در دسترسی و امکانات دارند.
پروژه‌هایی که در داخل شهرها قرار گرفته‌اند از مزایای بیشتری برخوردارند، به ویژه از نظر دسترسی به امکانات حمل و نقل و خدمات شهری. این پروژه‌ها معمولاً با زیرساخت‌های بهتری مانند حمل‌ونقل عمومی و خدمات اجتماعی مواجه‌اند. در مقابل، پروژه‌های واقع در حومه شهرها با مشکلاتی نظیر کمبود حمل و نقل عمومی و امکانات خدماتی مواجه هستند، که منجر به کاهش کیفیت زندگی ساکنان این مناطق شده است. از نظر ایمنی و امنیت، هرچند این پروژه‌ها از نظر مقررات ساختمانی در برابر زلزله بیمه شده‌اند، اما در برخی مناطق ضعف‌هایی در برنامه‌ریزی برای مواجهه با بلایای طبیعی مشاهده شده است.
راهکاری برای تأمین مسکن اقشار کم‌درآمد
علاوه بر این، به دلیل ترکیب جمعیتی متنوع در این پروژه‌ها، مشکلات امنیتی نیز دیده شده است. پروژه‌های مسکن مهر در داخل شهرها به فضاهای عمومی و تفریحی بیشتری دسترسی دارند، در حالی که در پروژه‌های حومه شهر کمبود این فضاها به وضوح مشاهده می‌شود. فضاهای سبز، پارک‌ها و امکانات تفریحی در مناطق شهری به تقویت روابط اجتماعی و ارتقاء کیفیت زندگی ساکنان کمک می‌کند، در حالی که در پروژه‌های حومه این امکانات اغلب نادیده گرفته شده‌اند. همچنین، در طراحی واحدهای مسکونی مسکن مهر طرح‌های متنوعی اجرا شده است، اما در برخی موارد این طرح‌ها با توجه به اقلیم و فرهنگ محلی مناسب نبوده و نیاز به بهبود دارند.
عدم تطابق طرح‌های ساختمانی با نیازهای محلی می‌تواند منجر به عدم پذیرش اجتماعی و کاهش کارایی این پروژه‌ها شود. پروژه مسکن مهر به عنوان یکی از بزرگترین طرح‌های مسکن اجتماعی در ایران، توانسته است بخشی از نیازهای مسکن اقشار کم‌درآمد را برآورده کند. با این حال، مشکلاتی همچون کمبود زیرساخت‌های خدماتی، ضعف در طراحی اقلیمی و فرهنگی، و مسائل ایمنی و امنیتی، از جمله چالش‌های این پروژه بوده است. این پروژه‌ها در بسیاری از موارد نتوانسته‌اند پاسخگوی نیازهای متنوع ساکنان خود باشند. پیشنهاد می‌شود که در طرح‌های مشابه آینده، به نیازهای محلی، اجتماعی و اقتصادی توجه بیشتری شود تا کیفیت زندگی ساکنین افزایش یابد.
